خیمه سنگین هزینه بر سر خانوار خراسانی

چقدر درآمد داشته باشید، فقیر نیستید؟ زهرا کاویانی، عضو هیئت علمی مرکز پژوهش های مجلس، خط فقر را برای یک خانواده سه نفره تهرانی ۲۰میلیون تومان اعلام کرده است؛ در حالی که سال گذشته محمد باقری، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس پیشین، خط فقر با همین شرایط را ۳۰ میلیون تومان اعلام کرده بود. حالا برخی کارشناسان خط فقر زیر ۳۰میلیون تومان را برای امسال بعید می دانند و رقم های متفاوتی اعلام می کنند. البته هیچ کدام از این اعداد وارقام، رسمی و قابل اتکا نیست، چرا؟ چون گزارش رفاه اجتماعی و خط فقر برعهده وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است. آخرین آمار رسمی آن، مربوط به سال۱۴۰۰ بوده است. بعد از آن، ارقام مختلفی توسط افراد یا مسئولان کارشناس و غیرکارشناس مطرح و سروصداهای زیادی برپا شد؛ البته در نبود آمار رسمی، این موضوع طبیعی است و جای گلایه وجود ندارد. حالا باوجود حرف و حدیث های راه افتاده درباره خط فقر، امسال برآورد این شاخص بر اساس داده های موجود چقدر خواهد بود؟

هزینه یک زندگی ساده، چند؟
مرکز آمار در گزارشی، متوسط هزینه خانوارهای شهری در کل کشور را برای سال۱۴۰۲ حدود ۱۷میلیون و ۲۱۰هزار تومان اعلام کرده و این میزان برای شهرنشین های خراسان رضوی ۱۳میلیون و ۲۷۱هزار تومان برآورد شده است. حالا اگر تورم سالانه امسال را در نظر بگیریم، می توان گفت متوسط هزینه شهرنشین های کشور در ماه ۲۴میلیون و ۲۱۴هزار تومان و استان ۱۸میلیون و۹۶۴هزار تومان خواهد بود که با کمی رند شدن می توان گفت ۱۹میلیون تومان. البته باتوجه به تفاوت هزینه زندگی در کلان شهر مشهد با شهرهای کوچکی مانند چناران و همچنین باتوجه به نمونه گیری مرکز آمار از استان ها، این عدد بیشتر به مخارج زندگی در کلان شهر مشهد نزدیک است.
حالا آیا می توان این رقم را به عنوان خط فقر در نظر گرفت؟ از نظر وزارت کار خیر، چرا؟ چون بنا بر اعلام این وزارتخانه، هرچند هزینه و درآمد خانوار اعلام شده توسط مرکز آمار ایران، اصلی ترین مرجع برای محاسبه میزان هزینه و درآمد خانوارها و به تبع آن نرخ فقر در کشور است، اما باید توجه کرد داده های طرح فوق مبتنی بر نمونه گیری بوده و نحوه تخمین هزینه در این گزارش، شفاف توضیح داده نشده است. بنابراین از نظر این وزارتخانه، نتایج ارائه شده قابل اتکا نیست. اگر بپرسید پس کدام داده ها قابل اتکا هستند، باید گفت فعلا متقن ترین داده، همین ارقام مربوط به گزارش مرکز آمار است.
معمولا هر عددی که برای خط فقر اعلام شود، حتی از منابع رسمی، معمولا منتقدان به آن دو نگاه دارند. برخی اعداد اعلامی را سیاه نمایی می دانند و برخی دیگر آن را کمتر از واقعیت. بیشتر اوقات، افراد این ارقام را با زندگی شخصی خود مقایسه می کنند؛ اما بدیهی است وقتی پای «میانگین» در میان باشد، این نگاه قابل اتکا نیست. در پاسخ به آن هایی که برچسب سیاه نمایی می زنند و می گویند که هزینه زندگی در مناطق پایین شهر یا حاشیه نشین مشهد بسیار کمتر است، باید گفت که این افراد خط فقر مطلق را با خط فقر نسبی اشتباه گرفته اند. قرار نیست که همه مردم جامعه حاشیه نشین باشند و با اکتفا به یک لقمه نان روی هزینه تحصیل، بهداشت و درمان خط بکشند. حالا اگر نخواهیم وارد مباحث آماری و تخصصی شویم، به طور خلاصه فقر نسبی، یعنی یک فرد نتواند حداقل سطح استاندارد های زندگی را در مقایسه با دیگران و در همان زمان و مکان خود برآورده کند؛ اما خط فقر مطلق آنجایی است که هزینه ها و مصارف پایه ای خانوار در نظر گرفته می شود و کسی که نتواند حتی در این حد نیز هزینه کند، فقیر است.
از سوی دیگر همان طور که اشاره کردیم، باید به این نکته نیز توجه داشت که به عنوان مثال فاصله میانگین هزینه در کلان شهری مانند مشهد با شهرهای دیگر استان زیاد است. تصور کنید اجاره مسکن که سهم مهمی در سبد هزینه های خانوار دارد، در شهری مانند چناران یا کاشمر با مشهد شکاف زیادی دارد. یا هزینه ایاب و ذهاب در شهرهای کوچک بسیار کمتر از مشهد است؛ بنابراین ممکن است افرادی که در شهرهای کوچک زندگی می کنند، با کلان شهرنشین ها احساس متفاوتی نسبت به عدد اعلامی خط فقر یا هزینه های ماهانه اعلام شده داشته باشند.

مروری بر عوامل تأثیر گذار بر فقر
مرکز پژوهش‌های مجلس سال گذشته، در گزارشی به وضعیت فقر و ویژگی فقرا  پرداخت که داده‌های اینفو بر اساس این گزارش است.

رابطه مستقیم اجاره نشینی و فقر
در بخش برخورداری از مسکن استیجاری در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است:
این موضوع یکی از مواردی است که رفاه خانوار را کاهش می دهد. مستأجران به علت پرداخت هزینه‌های اجاره مجبورند از دیگرهزینه‌های خود و به طورخاص از خوراک بکاهند؛ به طوری که کالری دریافتی مستأجران به طورمیانگین همواره کمتر از مالکان بوده است.

نگاهی به  مصرف خوراک خانوار
افزایش سهم خوراک از کل هزینه خانوار
کاهش کل خوراک خانوار؛ یعنی کاهش کالری دریافتی
کاهش کیفیت کالری دریافتی خانوار

دو علل فقر
وضعیت کلی اقتصاد کلان مانند رکود اقتصادی
علل خرد در سطح خانوار که ممکن است آن‌ را به تله فقر بیندازد مانند بی‌سوادی

نتیجه
برخورداری از شغل دارای بیمه و همچنین مشاغل غیرساده در بین غیرفقرا بیشتر از فقراست؛ بنابراین ممکن است این دو عامل در کاهش فقر مؤثر باشد.
بی سوادی، سال‌های تحصیل کمتر، داشتن کودک و مستأجربودن ازجمله عواملی است که می توانند علل فقر را توضیح دهند./شهرآرا