بنا بر اعلام اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان رکورددار ابتلا به سل هستند و پس از آن‌ها استان‌های گیلان، خوزستان، خراسان رضوی، قم و یزد در رتبه‌های بعدی قرار دارند و بر اساس آمار اعلام شده هیچ استانی نداریم که موردی از ابتلا به سل نداشته باشد و شاید عجیب باشد اگر بشنوید در استان تهران، میزان بروز سل به نسبت جمعیت، از متوسط کشوری بالاتر است، به طوری که سال ۱۴۰۱ از ۷ هزار و ۲۲۹ مورد ابتلا به سل فعال که از سوی اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در کشور گزارش شده است ۴۳ درصد آن‌ها را زنان و مابقی را مردان تشکیل می‌دادند و ۲۳ درصد این آمار مربوط به افراد غیرایرانی بود.
تاریخچه سل
یک فوق تخصص بیماری‌های ریوی در گفت‌وگو با «قدس» گفت: سل یک بیماری باستانی است که میکروب آن- مایکوباکتریوم توبرکلوزیس- در مومیایی‌های مصری نیز پیدا شده است. همچنین این بیماری قرابتی با بیماری جذام دارد که تا ۱۵۰ سال پیش درمانی برای آن وجود نداشت، اما پس از شناسایی میکروب سل توسط یک دانشمند آلمانی به نام روبِرت کُخ در سال ۱۸۸۲ میلادی تلاش برای درمان‌های دارویی این بیماری شروع شد و تا جایی پیش رفت که چند دهه تصور می‌شد بیماری سل مانند بیماری‌های مالاریا و آبله تقریباً در دنیا ریشه‌کن شده است تا اینکه در سال ۱۹۸۱ میلادی نخستین مورد ابتلا به ویروس اچ‌آی‌وی – ایدز- در آمریکا شناسایی و علائم التهاب ریه و بیماری سل در او مشاهده شد.
علائم بالینی
حمید سهراب‌پور افزود: سل یک بیماری عفونی واگیر است که بر اثر میکروبی ایجاد می‌شود که می‌تواند به هر قسمتی از بدن انسان مانند ریه‌ها، مغز، استخوان‌ها، مفاصل، غدد لنفاوی، کلیه، دستگاه گوارش و غیره حمله و آن‌ها را گرفتار کند، اما به دلیل علاقه زیاد این میکروب به اکسیژن، در ۸۰ درصد موارد ریه‌ها را هدف حمله خود قرار می‌دهد و شایع‌ترین نوع بیماری، سل ریوی است که افراد مبتلا معمولاً علائمی همچون سرفه طولانی مدت -به مدت دو هفته یا بیشتر- دارند که این سرفه‌ها می‌تواند همراه با خلط یا بدون خلط باشد. همچنین تب، کاهش وزن، تعریق شبانه، بی‌اشتهایی، خستگی زودرس و ضعف عمومی و گاهی در مواردی که بیماری دیر تشخیص داده می‌شود، درد قفسه سینه، تنگی نفس و خلط خونی از دیگر علائمی است که این بیماری دارد.
راه‌های انتقال بیماری
این عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران ادامه داد: راه اصلی انتقال میکروب سل از طریق هوا و تنفس است. هنگام عطسه، سرفه، حرف زدن و حتی خندیدن بیمار مبتلا به سل ریوی، قطراتی ریز حاوی میکروب در هوا پراکنده می‌شوند که می‌توانند به مدت چند ساعت در هوا به حالت معلق باقی بمانند. اگر فردی سالم در هوای آلوده به این قطرات ریز تنفس کند میکروب سل وارد ریه‌های او خواهد شد. با این حال برای انتقال بیماری معمولاً تماس طولانی و نزدیک با بیمار لازم است. بیماری سل در محیط‌های شلوغ، کوچک، بدون تهویه مناسب، کم‌نور و مرطوب بیشتر انتقال پیدا می‌کند. به یاد داشته باشید میکروب سل توسط حشرات، خون، ظروف غذاخوری، لباس و ملحفه انتقال نمی‌یابد.
میزان شیوع سل در کشور
دکتر سهراب‌پور با بیان اینکه همه انواع سل قابل انتقال به دیگران نیستند یا حداقل قابلیت انتقال کمتری دارند، گفت: افراد مبتلا به سل ریوی عفونت‌زا محسوب می‌شوند، زیرا با هر عطسه یا سرفه تعداد زیادی میکروب را در هوا پراکنده می‌کنند و می‌توانند موجب انتقال بیماری به دیگران شوند.
این متخصص بیماری‌های داخلی و فوق تخصص بیماری‌های ریوی ادامه داد: براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، میزان بروز سالانه سل در ایران ۱۱ مورد به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت – معادل ۱۰ هزار مورد جدید در سال- است که هر فرد مبتلا به سل ریوی مسری در صورت درمان نشدن می‌تواند سالانه به طور متوسط میکروب بیماری را به ۱۰ تا ۱۵ فرد سالم انتقال دهد. البته اغلب افراد پس از ورود میکروب به ریه‌ها هیچ گاه بیمار نمی‌شوند زیرا سیستم دفاعی بدن آن‌ها میکروب را مهار کرده و از تکثیر آن پیشگیری می‌کند، در واقع میکروب سل به حالت نهفته و غیرفعال در بدن آنان باقی می‌ماند.
افراد مستعد بیماری
سهراب‌پور با اشاره به اینکه معمولاً از هر ۱۰ نفری که میکروب سل در بدنشان وجود دارد، یک نفر در طول عمر خود ممکن است به بیماری فعال سل مبتلا شود، اضافه کرد: همه افراد استعداد ابتلا به سل را دارند، اما افرادی که سیستم دفاعی بدنشان ضعیف است از جمله کودکان، سالمندان، افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای همچون ایدز، سرطان‌ها، نارسایی مزمن کلیه، اعتیاد و همچنین افرادی که دچار سوءتغذیه هستند یا از داروهای ضعیف‌کننده سیستم دفاعی بدن استفاده می‌کنند، بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به سل قرار دارند.
سل؛ بیماری قابل درمان
این دانشیار بازنشسته دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران با اشاره به اهمیت درمان بیماری سل افزود: شرط درمان‌پذیری این است که بیمار داروهای ضد سل را با دقت، به طور کامل و منظم برای مدتی که پزشک تعیین می‌کند – طول مدت آن ۶ماه است- مصرف کند حتی اگر بیمار پیش از اتمام این مدت احساس بهبودی کرده باشد، در غیر این صورت میکروب‌های سل می‌توانند به میکروب‌های مقاوم به درمان و خطرناک تبدیل شوند که دیگر با داروهای معمول سل درمان نخواهند شد. مصرف نامنظم و ناکامل داروهای ضدسل خطرناک بوده و می‌تواند موجب بازگشت مجدد بیماری، تداوم انتقال بیماری به دیگران، مقاوم شدن میکروب‌های سل نسبت به داروهای موجود، پیشرفت بیماری و حتی مرگ فرد مبتلا شود.
چرایی شیوع بالای سل در استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان
سهراب‌پور در پاسخ به این پرسش که چرا شیوع سل در استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان بیشتر از دیگر استان‌های کشور است، گفت: موج مهاجرت قاچاقی از افغانستان به ایران می‌تواند یکی از دلایل شیوع بالای این بیماری در این استان‌ها باشد زیرا مهاجرانی که به صورت قاچاقی از مرزهای مختلف وارد کشور می‌شوند مورد غربالگری قرار نمی‌گیرند و در صورت ابتلا به سل فعال می‌توانند افراد متعددی را مبتلا کنند بنابراین با توجه به اینکه مهاجران افغانستانی بیشتر از مرزهای سیستان و بلوچستان به صورت قاچاقی وارد کشور می‌شوند شیوع این بیماری در سیستان و بلوچستان بیشتر است و تردد این افراد در استان گلستان را می‌توان یکی از دلایل شیوع این بیماری در استان گلستان دانست و تا زمانی که تمهیدات لازم برای پیشگیری از ورود قاچاقی مهاجران افغانستانی به کشور اندیشیده نشود این استان‌ها درصدد شیوع انواع بیماری‌های واگیر قرار دارند.
درمان رایگان
این عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران وضعیت اقتصادی بیماران، سوءتغذیه و تأخیر در مراجعه برای درمان یا دسترسی محدود به امکانات درمانی را از دیگر عوامل شیوع سل به ویژه سل مقاوم به درمان در استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان برشمرد و ادامه داد: ۷درصد بیماران شناسایی شده مبتلا به سل در کشور، مبتلا به سل مقاوم هستند که به داروهای خط نخست درمان پاسخ نمی‌دهند و باید بستری شوند تا تحت نظارت کادر درمان داروهای دیگری برای آن‌ها تجویز شود.
دکتر سهراب‌پور درباره دارو و درمان بیماران مبتلا به سل، اظهار کرد: داروهای مورد استفاده در درمان بیماران مبتلا به سل توسط نظام بهداشت کشور تأمین و به صورت رایگان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد. به طوری که موارد شناسایی شده سل مقاوم در تهران به بیمارستان مسیح دانشوری -که مرکز تحقیقاتی بیماری سل و ریوی است- ارجاع داده می‌شوند تا در صورتی که بیمار مبتلا به میکروب سل مقاوم باشد بستری و ایزوله شود و در سایر استان‌ها نیز مراکز درمانی مشخصی برای درمان و در صورت نیاز بستری این بیماران تعیین شده است.