نقش بی‌نظیر امام صادق (ع) در گسترش علوم مختلف
بعد از رحلت پیامبراکرم(ص) نقش ائمه(ع) در رهبری سیاسی جامعه نادیده گرفته شد اما رهبری فکری، علمی و معنوی آنان هیچگاه از میان نرفت و با وجود مخالفت حاکمان با هر گونه فعالیت آنان در میان رهبران فکری جامعه اسلامی آن بزرگواران بیشترین نقش را در هدایت فکری و فرهنگی جامعه داشتند و بیشتر از هر فرد دیگری به پدید آمدن و توسعه زمینه های تمدن اسلامی پرداخته اند. در روزگاری که امت اسلامی طعم تلخ حکومت ستمگرانه حاکمان بنی امیه را می چشیدند، امام جعفر صادق(ع) توانست نهضت علمی و فرهنگی بزرگی را شروع کند و پایه های علمی مکتب شیعه را محکم سازد تا جایی که از مذهب شیعه اثنی عشری با عنوان «مذهب جعفری» و از آن حضرت(ع) با عنوان موسس آن یاد می‌شود.۲۵ شوال سالروز شهادت رئیس مکتب جعفری، امام صادق (ع) است. هندسه فعلی مکتب تشیع چه از لحاظ فقهی و چه از لحاظ کلامی تشکیل یافته این برهه از تاریخ و به دست امام صادق (ع) است از همین رو گزارشی از میزان تأثیر گزاری ایشان در شکل گیری مذهب تشیع عرضه خواهیم داشت.
زندگی نامه امام صادق (ع)
امام صادق (ع) در ۱۷ ربیع‌الاول سال ۸۳ قمری در مدینه به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ قمری در ۶۵ سالگی همان‌جا به شهادت رسید. در خصوص نحوه به شهادت رسیدن ایشان باید گفت که منصور توسط والی خود در مدینه امام را با انگور زهرآلود به شهادت رساند و سپس خود حیله گرانه به گریه و زاری و عزاداری ایشان پرداخت. بنی العباس که ابتدا با شعار طرفداری از اهل بیت روی کار آمده بودند تاب رشد و گسترش نفوذ امام صادق (ع) را نداشتند و در زمان حیاتشان چندین بار جان حضرت را تهدید نمودند. برای نمونه مفضّل بن عمر می‌گوید: منصور دوانیقی برای فرماندار مکه و مدینه حسن بن زید پیام داد: خانه جعفر بن محمد را بسوزان، او این دستور را اجرا کرد و خانه امام صادق (ع) را سوزانید که آتش آن تا به راهرو خانه سرایت کرد. امام صادق (ع) آمد و میان آتش گام بر می‌داشت و می‌فرمود: اَنَا بنُ اَعراقِ الثَّری اَنا بنُ اِبراهِیمَ خَلیلِ اللهِ.
شیعه یعنی شبکه حزبی امام صادق (ع)
حضرت آیت الله خامنه‌ای در خصوص نقش امام صادق (ع) در مذهب تشیع می‌فرمایند: «امام صادق (ع) مرد مبارزه بود، مرد علم و دانش بود و مرد تشکیلات بود. مرد علم و دانش بودنش را همه شنیده‌اید. محفل درس امام صادق (ع) و میدان آموزشی که آن بزرگوار به وجود آورد، هم قبل از او و هم بعد از او در تاریخ زندگی امامان شیعه بی‌نظیر بود. همه حرف‌های درست اسلام و مفاهیم اصیل قرآن که در طول یک قرن و اندی به وسیله‌ی مغرضان و مفسدان یا جاهلان تحریف شده بود، همه آن‌ها را امام صادق (ع) به شکل درست بیان کرد، اما مرد مبارزه بودنش را کمتر شنیده‌اید. امام صادق (ع) مشغول یک مبارزه دامنه‌دار و پیگیر بود. مبارزه برای قبضه کردن حکومت و قدرت و به وجود آوردن حکومت اسلامی و علوی… شیعه یعنی شبکه حزبی امام صادق (ع)، شبکه امام صادق همه جا گسترده بود»
نقش امام صادق (ع) در شکل گیری شیعه
رضا ایراندوست، استاد تاریخ و رجال حوزه و دانشگاه می‌گویند: «در روز غدیر خم نبی مکرم اسلام دو ثقل قرآن و اهل بیت را به عنوان ادامه دین معرفی می‌کنند. قرآن شالوده دین است، اما تبیین آن بر عهده امام است. برای فهم میزان تأثیر گذاری امام صادق (ع) تنها نگاهی به کتاب شریف کافی، ما را کفایت می‌کند. در کتاب کافی بیش از ۱۸ هزار سند روایی وجود دارد. از این تعداد چیزی نزدیک به ۱۲ هزار سند آن از امام صادق (ع) نقل می‌شود، این یعنی نزدیک به هفتاد درصد از روایات شریف کافی ا ز امام صادق (ع) نقل شده است. در همین کتاب کافی تعداد روایاتی که از نبی اکرم نقل شده، هزار و ششصد و نود و پنج روایت است، از این تعداد چیزی در حدود هزار و ششصد روایت را امام صادق (ع) نقل می‌کنند. حتی ذکر این نکته لازم است که از مجموعه روایاتی که از امیر المومنین علی (ع) در کافی وجود دارد عمدتاً از امام صادق (ع) نقل شده است. پس اگر امام صادق (ع) نبودند ما حجم عمده‌ای از روایات از امیر المومنین (ع) و دیگر اهل بیت را هم نداشتیم.»
در کتاب کافی بیش از ۱۸ هزار سند روایی وجود دارد. از این تعداد چیزی نزدیک به ۱۲ هزار سند آن از امام صادق (ع) نقل می‌شود، این یعنی نزدیک به هفتاد درصد از روایات شریف کافی ا ز امام صادق (ع) نقل شده است
وی عقاید امروز شیعه را ثمره فعالیت‌های امام صادق (ع) دانسته و می‌گوید: «کاری که امام در این مقطع انجام می‌دهند تربیت شاگردان فقیه و عالمانی است که مردم را تربیت کنند. مشهورترین راویان شیعه شاگردان حضرت هستند، همچنین مشهورترین متکلمان شیعه مانند مؤمن طاق و حشام بن حکم همگی جز شاگردان حضرت بوده‌اند. خیلی از اینها ساکن شهر‌های دیگر مانند کوفه هستند که علم امام را در نقاط مختلف ترویج می‌نمودند. از طرف دیگر مجموعه اعتقادات شیعه در مواجهه با فرقه‌های ضاله مانند قدریه، جسمیه، خوارج، معتزله و … به واسطه امام صادق (ع) و شاگردان ایشان در مناظرات شکل گرفته است. پس به طور خلاصه امام در یک نزاع سراسر مکتبی شیعه جعفری را شکل داده‌اند. طبق گزارشات تاریخی حضرت و شاگردان همواره در مناظرات پیروز بوده‌اند.»
ایراندوست در توضیح قدرت شبکه سازی امام گفت: «در شیعه چیزی داریم با نام سازمان وکالت که در زمان غیبت صغری بیشتر به چشم می‌خورد. آغاز این سازمان وکالت با حضرت صادق (ع) بوده است. ایشان در هر منطقه‌ای وکیلی را قرار می‌دهند که نه تنها وجوهات را دریافت کند، بلکه نایب امام باشد تا قضاوت‌ها را انجام دهد و محل رجوع مردم قرار گیرد. بعد‌ها بنی العباس بسیار تلاش کردند تا این سازمان را نابود کنند، اما نتوانستند.»
گسترش علوم مختلف در دوران امام صادق(ع)
حجت الاسلام جعفرزاده، دوران امام صادق(ع) را دوره گسترش مختلف علوم دینی دانست و تصریح کرد: امام صادق(ع) بر این امر واقف بود که تخصصی شدن علوم و عمیق تر شدن در یک تخصص، زمینه های نوآوری را فـراهم آورده به گسترش علوم می انجامد. از این رو، در دانشگاه وسیع خود متخصصین بـسیاری را در عـلوم و فنون مختلف، تربیت فرمود که خود اینها صاحبان نظر بودند. برخی متخصصان دانشگـاه امام صادق(ع) در علم کـیمیا و ریاضی دانشمنـدی چـون جابربن حیان، در علـم کلام هشـام بن حکم، در علم فقه امثـال زراره، در حـکمت و زیست شناسی مفضل بن عمرو و همچنین شاگردان دیگری که در علوم پزشکی و هیات و نجوم و عـلوم دیگـر بـودند که در زمینه های خودشان تبحر داشتند. کتاب های نوشته شده در موضوعات مختلف توسط شاگردان امام صـادق(ع) نیز حاصل تخصصی بودن علوم در دانشگاه ایشان است.
امام صادق(ع) حـتی در زمان خـویش کـه عصر امام معصوم است به دانش پژوهان توصیه می کرد در صورت عدم دسترسی به امام معصوم اجتهاد بکنند و بر اجتهاد خود عمل کنند، حتی نتایج اجتهاد خود را بـه دیگران هم انتقال بدهند. در واقع امام صادق(ع) تفکر و اندیشیدن را به شاگردان می آموخت تا دریچه های نوآوری در حوزه های مختلف علوم و فنون گشوده شود